Kurtedîrokek Kurtceya VETNAMESE - Beşa 1
Hits: 980
Donny Trương1
Dibistana Huner li Zanîngeha George Mason
PÊŞKÊŞ
Armanca min ji bo çapa yekem dewlemendkirina wê bû Tîpografiya Viyetnamî. Di Mijdar 2015 de hate weşandin wekî teza min a dawîn ji bo masterê hunerî di sêwirana grafîkî de ji Dibistana Huner li Zanîngeha George Mason, ev pirtûk zû zû rêbernameyek bingehîn ji bo sêwiranê bûbû Viyetnamên Viyetnamî.
Pir celeb sêwiran vê pirtûkê bikar anîn da ku ji wan re bibin alîkar ku taybetmendiyên sêwiranê yên bêhempa yên Viyetnamî fêm bikin. Ew hûrguliyên berbiçav û nuwazeyên fêr bûn Pergala nivîsandinê ya Viyetnamî di heman demê de ew bi ziman diaxivin an nenivîsin. Wekî encamek, wan bawerî zêdetir di dîzaynkirina diyalektîkê de, ku di xwêndingehîn û xwendinê de rolek girîng dileyzin Zimanê Viyetnamî.
Nîşaneyên diyarker cewrikên ku rê dide xwendevanan ku têgihîştina wateya hin peyvan diyar e. Bêyî zelalî û maqûlên zelal, rûkûya nivîsê dikare bête veqetandin û bêxapandin. Bêyî wan, danûstendina nivîskî tête teng kirin. Digel vê yekê, wateya xwerû ya nivîsê xerîb e.
Ji derketina vê pirtûkê ve, ez şêwirmendiyê didim sêwiranekarên tîpê di firehkirina tîpên xwe de da ku piştgiriya Viyetnamî bikin. Di têkiliya bi wan re, min bêtir fêhm kir ji mijar û tevliheviyên ku ew rû bi rû diman. Ji bilî ezmûnên erênî û piştgirî yên ku bi wan re dixebitim tiştek min tune. Ez girîngî û baldariya ku ew ji bo çêkirina markên diyakrîtîkî ji bo Viyetnamî re veqetandî teqdîr dikim.
Ji bo ku spasiyên xwe nîşanî civata celebê bikim, min pirtûka duyemîn ji nû ve nûvekiriye û berfireh kiriye da ku agahdariya kêrhatî peyda bike, ronahiyên bêtir peyda bike, û şêwazên celeb-alîgir ên Viyetnamî bêtir pêşkêşî bikim.
DÎROK
Ji 207 BC ber ADNUMX AD, serweriya çend serdestên Chineseînî bandorek kûr li ser çand û wêjeya Viyetnamî kir. Wekî encamek, fermî Zimanê Viyetnamî hate nivîsîn Klasîk çînî (ch. Nho) berî pêşveçûna niştimanî Tîpek Viyetnamî (chNôm) û pejirandina Alfabeya Latînî (Quữc ngữ)2.
CHỮ NHO
Di bin çavdêriya theînê de di sedsala neh de, belgeyên hukumeta Viyetnamê bi navên ographdeolojîyên Chineseînî hatine gazîkirin chữ Nho (skrîpta zanyaran), her weha wekî tête gotin chữ Hán (Skrîpta Han). Dîsa piştî Viyetnamê di sala 939 de serxwebûna xwe ragihand. chữ Nho di destpêka sedsala bîstan de di kaxezên fermî de zimanê nivîskî yê hevpar bû. Chữ Nho hîn jî îro di banderolên kalîgarî de ji bo demên kevneşopî yên wekî mîhrîcan, serpêhatî, New Year Lunar (Tet), û zewacan. Herçi chữ Nho ji ber ku hebûn chữ Nho wêje hêza sereke, hêz û dewlemendiyê bû Zanyarên Viyetnamî xwest ku pergala nivîsandina xwe bi navê xwe pêşve bixin chữ Nôm3.
CHỮ QUỐC NGỮ
Romanîzasyona Pergala nivîsandinê ya Viyetnamî di sedsala heftan de dest pê kir dema ku mîsyonerên katolîk hewce bûn ku ji bo veguherînên nû nûra nivîsan veguherînin. Dema chữ Nôm tenê ji hêla elît û vebijarkî ve hate bikar anîn, mîsyoneran xwestin ku nivîsa olî bi serjimêriyek fireh ve bidin hev, di nav de mirovên çîna kêmîn ku dê nekarin bixwînin. Nôm îdeolojî.
In 1624, Jesuit û Leksîkografê fransî Alexandre de Rhodes Mîsyona xwe li Cochinchina dest pê kir û li wir bi Jesuit Portekîz re civiya Francisco de Pina û Viyetnamî bi leza ecêb fêr bû. Di nav şeş mehan de, Rhodes zimanê xwe mestir kir. Mixabin, Pina salek şûnda li wà Nẵng di keştiya keştiyê de mir. Rhodes bi peywira xwe çû û diwanzdeh salan ji guhdariya gelên herêmê re kir.
In 1651, şeş sal piştî wî ji Viyetnamê derket, Rhodes weşand Ferhengok Annamiticum Lusitanum et Latinum û ji Linguae Annamiticae seu Tunchinensis Brevis Declaratio. Her çend weşanên wî ji bo vê yekê zemîn danîn Quốc ngữ (zimanê neteweyî), Rhodes ne afirînerê yekem-romanîbûnê bû. Berhemên wî li ser bingeha Pina-yê bû, ku ji hêla pergala nivîsandina vîtalî ya Romanized ya Bav João Rodrigues ve hatî şehît kirin. Afirandina Bav Rodrigues ji hêla Portugal Jesuit ve hîn jî pêşvetir û baştir bû Gaspar do Amaral, Portekîz Jesuit Antonio Barbosa, û fransî Jesuit Alexandre de Rhodes.5
In 1773, bêtir ji 100 sal şûnda, French Jesuit Pierre-Joseph-Georges Pigneau de Béhaine weşandin Ferhenga Anamitico-Latîn bi latînî, Nôm skrîpt, û Quốc ngữ, li 1838, Bîzîp Jean-Louis Taberd li pey Ferhenga Anamitico-Latîn, ku bingeha xebata Pigneau de Béhaine bû. Yek ji wan rêgezên pejirandina pergala nû ya nivîsîna Vîtalî bû Philipphê Bỉnh, kahînerek Viyetnamî ya ku li Portekîzê dijî. Di bîst salên xwe de li Portekîzê, Bỉnh ji bîst û yekê pirtûkan nivîsandibû Quốc ngữ. Nivîsandina wî wisa destnîşan kir Quốc ngữ dest bi şeklê girtinê kir.
Berevajî chữ Nôm, ku ji bo masterê hînbûn û pratîka berfireh pêwîst bû, pergala nivîsandina nû ya Latînî-rasterast, nêzîkatî û gihîştî bû. Mirovên Viyetnamî dikarin di çend hefteyan de li şûna salan fêrî xwendin û nivîsandina zimanê xwe bibin. Tevî ku Quốc ngữ gengaz kir ku xwende û nivîsandina li ser gellek mezin belav bibe, ew nebû bû pergala nivîsandina fermî heya destpêka sedsala bîst-an di bin serweriya mêtîngeriya Fransa de (1864-1945).
Rûniştina pergala nivîsandina bi zimanê Latînî-derî ji perwerdehiyê û çapkirina çapxaneyan re vekir. Gia nh Báo (嘉定 報), the rojnameya yekem li Viyetnamê, yekem weşana xwe li Quốc ngữ 15ê Avrêlê, 1865. Di binê Derhênerê de Trương Vĩnh Ký û Serkar-Sereke Huỳnh Tịnh Của, Gia nh Báo di teşwîqkirina xwendina gelên Viyetnam de rolek bingehîn lîst Quốc ngữ. Trương Vĩnh Ký li ser 118 weşanxaneyên ku ji lêkolîna ji bo veguhastinê vedihewîne nivîsandibû. Di 1895-an de Gia nh Báo Huỳnh Tịnh Của serbest kir Nami Nam quốc âm tự vị, yekem ferhengok ji hêla zanyarên Viyetnamî ve ji bo gelên Viyetnamê hatî nivîsandin.
In 1907, Zanyarên Viyetnamî yên wekî Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, û Dương Bá Trạc vekirin, Kinng Kinh nghĩa thục, saziyek bê fêrkirin li Hà Nội ye ku ji bo pêşkeftina welêt bibe alîkar. Di naskirina sûdê de Quốc ngữ, ku xwendin û nivîsandin hêsan bû, dibistan pergala nivîsandina Romanan bikar anî da ku pirtûkên çapê, xebatên edebî û rojnameyê çap bike (Ổng cổ Tùng báo û Ệi Việt Tân báo).
Di heman demê de di sala 1907 de, Rojnamevan Nguyen Van Vinh pargîdaniya çapkirinê ya yekemîn vekir û yekem rojnameya serbixwe ya bi navê weşand Ng cổ tùng báo li Hà Nội. Di sala 1913-an de, wî weşand Ương dương Tạp chí belav kirin Quốc ngữ. Herdu Nguyễn Văn Vĩnh û Trương Vĩnh Ký wekî xwedêgiravî rojnameyên Viyetnamî dihatin nasîn.
Ji 1917 ber 1934, Nivîskar Pham Quynh Di weşana xwe ya bi navê de gelek gotarên girîng ên li ser wêje û felsefeyê beşdar kiriye Nam Phong tạp chí. Wî di heman demê de gelek berhemên edebî yên fransî wergerand nav Quốc ngữ.
In 1933, pêkanîna Tự Lực Văn oàn (Koma Wêjevaniya Xweser) guherînên kûr di dîmena wêjeya Viyetnamî de pesn kir. Zanyarên komê, ku ji pêk hatî Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng o, Th Lamch Lam, Tú Mỡ, Ev Lữ, û Xuân Diệu, populer kirin Quốc ngữ bi nivîsandina wan ya zelal û sade ya Viyetnamî. Wan du rojnameyên heftane çap kirin (Phong hóa û Ngày na), helbesta nûjen, û nûsandin bêyî ku li ser nivîsa klasîk a Chineseînî bisekine.
Her çend mîsyonerên Fransî û Portekîz dest bi pergala nivîsandina Romanan kir, rojnamegerên Viyetnamî, helbestvan, zanyar û nivîskaran baştir, pêşkeftin û çêkirin Quốc ngữ nav pergalek nivîsbariyê ya hişk, şehîn, berfireh. Îro, Quốc ngữjî tê zanîn chữ phổ thông (tîpên standard), orthografiya fermî ya Viyetnamê ye6.
Section di beşa 2 de were domandin
BAN TU THU
01 / 2020
NOT:
1: Derheqê nivîskarê: Donny Trương sêwiranek xwedan sêwiranê ye ku ji bo tîpografî û malperê vekirî ye. Wî mastera xwe ya hunerî di sêwirana grafîkê de ji Dibistana Hunerê li Zanîngeha George Mason wergirt. Ew jî nivîskarê nivîskarê ye Tîpografiya Malperê ya Pîşeyî.
Words Gotinên stûr û wêneyên sepyayê ji hêla Ban Tu Thu ve hatî saz kirin - thanhdiavietnamhoc.com
MORE bibînin:
◊ Kurtedîrokek Kurtceya VETNAMESE - Beşa 2
◊ Kurtedîrokek Kurtceya VETNAMESE - Beşa 3
◊ hwd